สุภาษิตจากเรื่องพระอภัยมณี3

...อันโศกอื่นหมื่นแสนในแดนโลก	มันไม่โศกลึกซึ้งเหมือนหึงผัว
ถึงเสียงทองของรักสักเท่าตัว	ค่อยยังชั่วไม่เสียดายเท่าชายเชือน
ถึงสมบัติวัตถาบรรดาศักดิ์	ลูกที่รักร่วมใจก็ไม่เหมือน...

...ที่หญิงดีมีศักดิ์รู้รักผัว

ก็ซ่อนตัวมิให้ชายทั้งหลายเห็น...

...ที่เช่นชั่วผัวต้องไปกองทัพ

พอผัวลับแล้วก็เต้นออกเล่นหาง...

...เมื่อหนุ่มสาวราวกับไฟใกล้ดินหู	สุดจะสู้คึกรักนั้นหนักหนา...
...เหมือนหนึ่งหนอนบ่อนไส้กินไตตับ...
	...เมื่อจืดแล้วจึงจะรู้จักคุณเกลือ...
...เสียดายเหลือเชื้อกษัตริย์ขัตติย์วงศ์	ไม่คำรงรักศักดิ์รักแต่ตัว...

...อันเรือนร่างเหมือนโรครับโศกสุข

ตายแล้วทุกข์มันจะมีแต่ที่ไหน...

...คือรูปรสกลิ่นเสียงไม่เที่ยงแท้	ย่อมเถ้าแก่เกิดโรคโศกสงสาร
ความตายหนึ่งพึงให้เห็นเป็นประธาน	หวังนิพพานพ้นทุกข์สนุกสบาย
ซึ่งบ้านเมืองเคืองเข็ญถึงเช่นนี้	เพราะโลกัยตัณหาพาฉิบหาย...

...อย่าโกรธกิ้วหิงสาพยาบาท	นึกว่าชาติก่อนทำกรรมไฉน
เหมือนดุมวงกงเกวียนวงเวียนไป	อย่าโทษใครนี้เพราะกรรมจึงจำเป็น
ประการหนึ่งซึ่งขาดพระศาสนา	ทั้งโลกาเกิดทุกข์ถึงยุคเข็ญ
ซึ่งจะกลับดับร้อนให้ผ่อนเย็น	ก็ต้องเป็นไมตรีปราณีกัน...

...ว่าทุกข์สุขชั่วดีทั้งสี่สิ่ง	ให้ชายหญิงหยั่งคิดเป็นปฤศนา
กับข้อหนึ่งซึ่งเกิดกำเนิดมา	มีหูตาปากจมูกลิ้นทุกคน
ที่ต้องใจนัยนาก็พาชื่น	ดูอื่น ๆ เห็นแจ้งทุกแห่งหน
ที่คิ้วตาหน้าผากปากของตน	ถ้าแม้คนใดเห็นจะเป็นบุญ
แม้ไม่เห็นเป็นกระบือทั้งดื้อดุ	มุทุลุเลโลโมโหหุน
ไม่เห็นผลประโยชน์ที่โทษคุณ	ย่อมหมกมุ่นเมามัวว่าตัวดี
เมื่อใครไม่เห็นหน้าหากระจก	จะช่วยยกเงาส่องให้ผ่องศรี
อนึ่งนั้นตัณหาหน้าไม่มี	ไม่เห็นที่ทางสวรรค์เป็นสันดาน
อนึ่งว่าตาบอดสอดตาเห็น	ให้คิดเป็นทางธรรมกรรมฐาน
สืบกุศลผลผลาปรีชาชาญ	ตามโบราณรักษาสัจจาใจ...

...อันถ่านเก่าเถ้าก็คงจะต่อติด

แต่ให้คิดเขินขวยด้วยอดสู...

...เกิดเป็นหญิงสิ่งสำหรับอัปยศ

ต้องถอยยศศักดิ์ศรีเพราะมีผัว...

...เป็นมนุษย์สุดจะรับความอับอาย

ไปสู้ตายเสียให้พ้นคนนินทา...

...จะเรียนร่ำทำอะไรไม่ลำบาก

มันยอดยากอย่างเดียวเกี้ยวผู้หญิง...

...อดอะไรเหมือนอดที่รสรัก	อกจะหักเสียด้วยใจอาลัยหา
ไม่เห็นรักหนักดินในวิญญาณ์	จะเป้นบ้าเสียเพราะรักสลักทรวง...

...อันวิไสยใจจริงหญิงมนุษย์	รักบุรุษสุดรักสมัครหมาย
ซึ่งมารยาพาทีเพราะมีอาย	เขาไม่ตายจริงดอกบอกให้รู้
ด้วยรุ่นราวสาวแส้แล้วแต่แรก	เปรียบเหมือนแขกคิดเคียดด้วยเกลียดหมู
ต่อเมื่อไรได้เป็นเหมือนเช่นชู้	จึงกลับรู้รักชายถวายตัว...

...ไม่ควรหลงสรรเสริญให้เกินการ	เป็นเดรฉานวิชาเที่ยวหากิน
อันเราถือฤาษีนั้นดีสุด	เป็นภูมิพุทธวิชารักษาศีล
อันแก้วแหวนแสนทรัพย์นับเหมือนดิน	มีแล้วสิ้นเสียเปล่าไม่เข้าการ
อันกุศลผลผลาอาณิสงส์	จะช่วยส่งเป็นสมบัติพัสดุสถาน
ใครถือธรรมจำศีลอภิญญาณ	ถึงนิพพานพูนสวัสดิ์อยู่อัตรา
แม้จะใคร่ได้สดับรับโอวาท	ทำธรรมาสน์พุทธเภทเทศนา
จะให้ศีลภิญโญในโลกา	ที่คิดสารพัดได้ดังใจปอง...

...ประการหนึ่งซึ่งเราถือเป็นฤาษี	ใครเห็นดีโดยจริงจงทิ้งไสย
มาถือพุทธสดุดีไม่มีภัย	อาวุธไม่ต้องตนเป็นมลทิน...

...โบราณว่าสี่เท้ายังก้าวพลาด	เป็นนักปราชญ์แล้วก็ยังรู้พลั้งผิด
อันทำศึกเหมือนสู้กับงูพิษ	จงทรงคิดใคร่ครวญให้ควรการ...

...แต่ดาบตัดกัทลียังมีใย

หรือตัดใจขาดเด็ดไม่เมตตา...

...ผู้ใดมีวิชาเอามาเลี้ยง	จึงต้องเยี่ยงอย่างกษัตริย์ขัตติยา
คิดกำจัดศัตรูโจรผู้ร้าย	ทั้งหญิงชายชื่นจิตต์ทุกทิศา
มีโทษกรรมผ่อนผันกรุณา	ให้เย็นใจไพร่ฟ้าประชาชน
หนึ่งม้ารถคชสารทหารรบ	ให้รู้จบเจนศึกเฝ้าฝึกฝน
แม้มีผู้ยุยงอย่าหลงกล	อย่าคบคนสอพอทรลักษณ์
ใครข้องขัดทัดทานอย่าหาญฮึก	ค่อยตรองตรึกชอบผิดคิดหน่วงหนัก
แม้มีผู้รู้มาสามิภักดิ์	ให้ยศศักดิ์สมควรอย่าชวนชัง...

...อันน้ำตาลหวานวางไว้ข้างมด	มดจะอดได้หรือน้องตรึกตรองดู
แต่สัตว์มีสี่เท้ายังก้าวพลาด	จะเสียชาติเสียยศให้อดสู...

...จะดูวัวชั่วดีก็ที่หาง	จะดูนางดูแม่เหมือนแลเห็น
แม้ลูกยางห่างต้นหล่นกระเด็น	ก็จะเป็นเช่นเหล่าตามเผ่าพันธุ์...
	พวกนักปราชญ์เปรียบเสมือนเพชรทั้งเจ็ดสี
ไม่มีทองรองรับเป็นเรือนมณี	รัศมีไม่สว่างกระจ่างตา
เหมือนคนดีมีครูซึ่งรู้รอบ	ไม่ทำชอบช่วยกษัตริย์ขัดยศถา
ต้องตกอับลับชื่อที่ลือชา	ดังจินดาไร้เรือนก็เหมือนกัน...

...จะเลี้ยงดูผู้รู้วิชาสารพรรณ	ให้ควรกันกับความชอบประกอบการ
ประการหนึ่งซึ่งรู้ตำหรับ	เป็นแม่ทัพทำศึกฝึกทหาร
รู้กลแก้แพ้ชนะรู้ประมาณ	รู้รอนรานราวีให้มีไชย
อนึ่งเรียนกลอุบายให้คายจิตต์	ปัจจามิตรลุ่มหลงไม่สงสัย
รู้แอบอ้อมปลอมพลสกลไกร	อันเป็นไส้ศึกสังหารผลาญไพรี
รู้ย่องเบาเป่ามนต์ให้คนหลับ	ลอบฆ่าแต่แม่ทัพแล้วกลับหนี
รู้ทายลางทั้งหลายจะร้ายดี	รู้แผนที่ทิศทางต่างตำบล
หนึ่งรู้ดูชาตาโหราศาสตร์	รู้จักคาลเวลาลมฟ้าฝน
หนึ่งเรียนรู้สู้ณรงค์อยู่คงทน	รู้แต่งพลโรมรันไม่อันตราย
หนึ่งเรียนรู้ดูดาวสำแดงเหตุ	รู้มนต์เวทปลุกเสกเมฆฉาย
รู้ดูถิ่นที่จะดีร้าย	รู้อุบายเกลี้ยกล่อมให้พร้อมใจ
รู้สืบข่าวเรื่องบ้านเมืองอื่น	หนึ่งคนตื่นแซงแซ่รู้แก้ใข
หนึ่งผู้รู้ดูลักษณะแน่	เป็นหมอแก้เจ็บป่วยช่วยรักษา
รู้อุบายหลายอย่างฝึกช้างม้า	มีวีชาเป็นต่างๆ กัน
รู้จักการบ้านเมืองเครื่องประดับ	รู้ตำรับดีร้ายทำนายฝัน
รู้สังเกตุเท็จจริงทุกสิ่งอัน	รู้แก้กันผีสางขับรางควาญ
หนึ่งรู้เรียนเขียนหนังสือลายมือเอก	ลูกคิดเลขคิดประมูลคิดคูณหาร
รู้วิไสยไตรภูมิพงศาวดาร	รู้จักว่านยาสิ้นระบิดไม้
หนึ่งผู้รู้อักษรกาพย์กลอนกล่าว	เรียบเรียงราวเรื่องความตามวิไสย
รู้กฎหมายฝ่ายขุนนางฝ่ายข้างใน	รู้พิไชยสงครามตามกระทรวง
รู้ตั้งค่ายหลายชั้นป้องกันศึก	รู้ตื้นลึกแลคะเนทะเลหลวง
รู้แปลความตามภาษาทั้งปวง	รู้ล่อลวงราวีให้มีไชย
หนึ่งชำนาญปืนใหญ่ยิงไวแน่	แก้อาถรรพ์ผันแปรแก้คุณไสย
รู้เล็ดลอดสอดแนมสืบความใน	ทำนาได้ผลดีรู้ที่ทำ
อันวิชาห้าสิบประการนี้	ผู้ใดมีเราจะชุบอุปถัมภ์
แต่อย่างเดียวเจียวถ้าแม้นรู้แม่นยำ	ดังคัดคำเขียนหมึกจารึกไว้
จะรางวัลนั้นให้ควรแก่ความชอบ	แม้รู้รอบหลายประการชำนาญไฉน
จะให้เจียดเกียรติยศปรากฎไป...
...อันพระหน่อวรนาถชาติกษัตริย์	รู้จักจัดเกลี้ยกล่อมซ้อมทหาร
เลี้ยงคนดีมีปัญญาวิชาชาญ	คิดทำการต้องที่ผู้มีบุญ
เมื่อเกิดเข็ญเช่นนึกมีศึกเสือ	ช่วยส่งเกลือข้าวกินดินกระสุน
เที่ยวตรวจตราธานีนั้นมีคุณ	ด้วยแรกรุ่นรู้รอบเห็นชอบกล
ให้อยู่วังดังสตรีแม้มีศึก	ที่ตื้นลึกไม่สันทัดจะขัดสน
เสด็จไปได้สังเกตเขตตำบล	ที่ชุมพลกลศึกได้ฝึกปรือ
จะหนีทุกข์ยุคเข็ญเหมือนเช่นว่า	อยู่ใต้ฟ้าหนีฝนจะพ้นหรือ
แม้เมืองใดใช้คนดีมีฝีมือ	จะเลื่องชื่อลือเลิศประเสริฐชาย...

...ประการหนึ่งซึ่งรักษาเมตตาตั้ง	ให้สัตว์ทั้งปวงเป็นสุขทุกสถาน
ใครยากเย็นเข็ญใจจงให้ทาน	อภิบาลบำรุงทั้งกรุงไกร
หนึ่งคู่ครองของเขามีเจ้าของ	อย่าได้ปองเป็นมิตรพิสมัย
หนึ่งสมบัติพัสดุของผู้ใด	อย่าอยากได้ไปเอาของเขามา
ประการหนึ่งซึ่งคำจะดำรัส	ดำรงสัตย์ซื่อสุดไม่มุสา
หนึ่งผู้ผิดมิตรญาติแลอาตมา	จงตรึกตราตัดสินความตามสัจจัง
อนึ่งปรากฏหมายอย่าคลายเคลื่อน	อย่าลดเลื่อนลงอย่างแต่ปางหลัง
หนึ่งใครนำคำเสนออย่าเพ่อฟัง	เห็นจริงจังจึงค่อยตรัสตามสัตย์ธรรม์
หนึ่งเอ็นดูผู้ที่มีความชอบ	รางวัลตอบตามวิไสยเจ้าไอศวรรย์
หนึ่งเลี้ยงเหล่าสาวสุรางค์นางกำนัล	เป็นสัตย์ธรรม์เที่ยงธรรมอย่าลำเอียง
หนึ่งอย่าคิดริษยาพยาบาท	อย่ามุ่งมาดหมายถวิลรูปกลิ่นเสียง
คนสอพลอทรลักษณ์อย่ารักเลี้ยง	ให้แท้เที่ยงทางธรรมจึงจำเริญ
รักษายศอุตส่าห์ทรงดำรงจิต	เทวฤทธิ์ทุกชั้นจะสรรเสริญ
อย่าถือผิดคิดอ่านทำการเกิน...
	...เขาว่าไว้หยิกเล็บแล้วเจ็บเนื้อ
จะตัดขาดญาติมิตรไม่คิดบ้าง	เหมือนลบล้างเหล่ากอไม่หลงเหลือ
อนึ่งหน่อวรนาถเป็นชาติเชื้อ	ไม่ไว้เยื่อใยติดผิดโบราณ...

...อันแยบยลกลหนูสู้พยัคฒ์	เรารู้จักจึงไม่ได้ดังใจหมาย
ที่แปลกอย่างต่างหากมีมากมาย	จะยักย้ายแก้ไขผลาญไพรี...

...จะมัดผูกลูกเต้าให้เขาอื่น	ไม่ขัดขืนจะว่าจิตคิดไฉน
ส่วนพวกพ้องของท่านกันเข้าไป	ผิดวิสัยธรรมดาในฟ้าดิน
แม้พ่อแม่แลเห็นลูกเหลนหลาน	ย่อมสงสารมีจิตคิดถวิล
แต่ร้ายกาจชาติเสือเหลือทมิฬ	ก็ไม่กินลูกหลานวงศ์ว่านเครือ...
	...จึงตอบว่าลูกดีเป็นที่รัก
แม้ลูกชั่วหัวดื้อทำซื้อรู้	จนพี่ป้าย่าปู่ไม่รู้จัก
ผลาญพงศ์เผ่าเหล่ากอทรลักาณ์	ชื่อว่าอกตัญญูชาติงูพิษ...

...ใครผลาญวงศ์พงศ์พันธุ์ให้อันตราย	เหมือนมือซ้ายขาดด้วนไม่ควรคิด
วิไสยญาติพลาดพลั้งเหมือนอย่างแผล	มียาแก้แผลก็จะกลับสนิท
คนอื่นนั้นครั้นประมาทจึงขาดมิตร	ต่อไม่ติดแตกห่างอย่างศิลา...

...ครั้นรุ่นราวสาวหนุ่มเหมือนภุมรา	พบผกาเกสรเฝ้าฟอนชม...
...แต่ดาบตัดกัทลียังมีใย...
...เหมือนแมงภู่อยู่ที่พุ่มปทุมมา	จะรอรายั้งหยุดนั้นสุดใจ...

...ธรรมดาข้ากับเจ้าเหมือนเขาว่า

เมื่อเด็มขาแล้วจะได้รับใส่หลัง...